200- lecie Muzealnictwa Polskiego
Świątynia Sybilli 1801-2001

Puławy na przełomie XVIII i XIX wieku, za sprawą mecenatu książąt Czartoryskich, stanowiły prężny ośrodek kulturalny. Mała osada nad Wisłą skupiła środowisko kulturalne, charakteryzujące się zróżnicowaniem, graniczącym z uniwersalnością. Puławy miały znaczący wkład w historię literatury, teatru, architektury, założeń ogrodowych, bibliotekarstwa, nauki, oświaty i polityki. W dziejach muzealnictwa polskiego mają miejsce szczególne.

Tu 200 lat temu powstał pierwszy budynek muzealny i tu zrodziła się idea muzeum pamiątek narodowych. Wiek oświecenia przyniósł istotne odrodzenie życia umysłowego w Polsce, zainicjowano szereg badań historycznych, formułowano nawet założenia Musaeum Polonicum. Ideę tę zrealizowała Izabela ks. Czartoryska. Urzeczywistniła plany, z których w obliczu klęski narodowej i rozbiorów zrezygnował król Stanisław August Poniatowski.

W Puławach z kultu średniowiecznego rycerstwa, z ducha przynależności do jednego narodu, z troski o jego przeszłość i przyszłość Izabela Czartoryska stworzyła Panteon Narodowej Chwały. Zbiory pomieszczono w Świątyni Sybilli zbudowanej według projektu Christiana Piotra Aignera.

Była klasyczna w formie, romantyczna w treści. Stanęła na wysokiej skarpie malowniczo wkomponowana w scenerię parku. Księżna Czartoryska, choć niecierpliwie dopingowała Aignera, a niejednokrotnie sama pracowała przy jej budowie, równocześnie intensywnie gromadziła eksponaty do zbiorów Świątyni Pamięci. Pozyskiwała je, nalegając na słynne rodziny, by ze swoich skarbców przekazywały historyczne świadectwa rodowej potęgi. Do zbiorów włączyła pamiątki po Sieniawskich, Lubomirskich, Czartoryskich. Specjalne zadania zleciła Tadeuszowi Czackiemu, który na zlecenie Sejmowej Komisji Skarbu lustrował zbiory wawelskie, przed ich pogromem. Społeczna akcja zbierania eksponatów połączyła na wiele lat działania rodów arystokratycznych, mieszczan i żołnierzy. Takie przedsięwzięcie w latach zaborów stanowiło próbę nawiązania przez tradycję do wizji odrodzonej ojczyzny. Izabela Czartoryska kształtowała patriotyzm nowych pokoleń. To wielka misja dziejowa muzeum 200 lat temu powołanego w Puławach.

Miało ono pełny program łączący założenia interdyscyplinarne (literaturę, historię, sztukę, politykę, oświatę, posłannictwo patriotyczne).

Po raz pierwszy zbiory muzealne uzyskały odrębny budynek, zostały specjalistycznie opisane, skatalogowane, przechowywane i udostępniane pod kontrolą kustoszy lub założycielki muzeum. Świątynia Sybilli posiadała także księgę gości odwiedzających, dokonujących wzruszających i entuzjastycznych wpisów po obejrzeniu ekspozycji.

Z pewnością nie można ich nazwać tylko kolekcją, było to muzeum w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.

Klęska powstania listopadowego, tak długo oczekiwanego i przygotowywanego zrywu narodowego, przyniosła liczne konsekwencje, m.in. skazanie Adama Jerzego Czartoryskiego na karę śmierci "przez ucięcie głowy wykonać się mającą", wyjazd Czartoryskich poza granice zaboru rosyjskiego, przepadek wielu działań i inicjatyw zapoczątkowanych w Puławach, wreszcie rozproszenie zbiorów przez wiele następnych lat scalanych, chronionych przed grabieżą, ostatecznie umieszczonych w Paryżu w rezydencji Hotel Lambert.

W Puławach muzeum ponownie reaktywowano dopiero w 1938 r.