Drewniana architektura sakralna
na szlakach Klubu Turystycznego PTTK w Koninie

Każda rocznica skłania jubilatów i ich przyjaciół do refleksji, do jakiegoś podsumowania. Chcąc ocenić dwudziestoletnią działalność Klubu Turystycznego PTTK w Koninie, musielibyśmy napisać kilka takich artykułów. Stąd też ograniczymy się jedynie do jednego aspektu, a mianowicie do drewnianej architektury sakralnej na szlakach Klubu Turystycznego PTTK, zawężając dodatkowo teren prezentacji do obszaru ziemi konińskiej, którą utożsamiać będziemy z dawnym województwem konińskim, z lat 1975 - 1998.

Drewniana architektura sakralna

Kościół w Graboszewie koło Słupca gm. Strzałkowo, stoi jak za dawnych lat w otoczeniu grobów

Drewno jest, było i będzie złączone zawsze z losem człowieka, bowiem towarzyszy mu już od czasów prehistorycznych. Stosunkowo łatwe w obróbce, dość lekkie, a na dodatek jeszcze wytrzymałe, służyło do produkcji prymitywnych narzędzi, broni. Stało się również surowcem do budowy schronień ludzkich, zaczęto nim palić, pozyskując w ten sposób źródło ciepła. Po wielu wiekach używania człowiek docenił również walor estetyczny drewna - jego barwę, zapach, połysk, a także, co istotne w dzisiejszych czasach, jego właściwości ekologiczne. W Polsce drewno jako budulec dominowało od początku rozwoju kultury materialnej, aż do końca XIX wieku, a na wsiach używane było jeszcze w połowie XX wieku. Duży wpływ na to miały właściwości drewna. Jego porowata powierzchnia wpływa na małe przewodnictwo cieplne, a badania naukowe wykazują, że ściana z drewna o grubości 10 cm odpowiada pod względem izolacyjnym ścianie z cegły o grubości 60 cm, przewodnictwo cieplne ściany drewnianej jest mniejsze o 70% od przewodnictwa ściany ceglanej, 80% betonowej i 90% ściany wykonanej z kamienia. Dodatkowo drewno ma właściwości dźwiękochłonne, a budynki drewniane posiadają specyficzny mikroklimat, niezwykle sprzyjający człowiekowi. Do zalet drewna, jako materiału budowlanego, należą również: lekkość konstrukcji, szybkość wykonania, możliwość montażu części przez cały rok.

Drewno stało się również podstawowym materiałem budownictwa sakralnego, a drewniane kościoły, w zasadzie kościółki, wpisane są w krajobraz wielu wsi polskich, stanowiąc zarazem prawdziwe klejnoty dawnego budownictwa ludowego. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w dawnej Polsce z drewna wznoszono wszelkie budowle mieszkalne i sakralne. Przyczyniło się to do wykształcenia rodzimych rodzajów konstrukcji, wśród których najpopularniejszą była konstrukcja zrębowa, zwana inaczej wieńcową. Z Europy Zachodniej przejmowano również inne konstrukcje, jak na przykład szachulcową, czy szkieletową. Konstrukcja polskich kościołów drewnianych była prosta. Belki najniższe, ze względu na narażenie poprzez zawilgocenie ciosano z mocnego drzewa modrzewiowego lub złotego dębu. Na nich układano szerokie bale z drewna dębowego lub jodłowego. Kościół taki składał się przeważnie z trzech części. Pierwszą było prezbiterium, gdzie znajdował się ołtarz, drugą częścią, nieco szerszą, była nawa. Ostatnią trzecią część stanowiła wieża, pod którą umieszczone było wejście. Przy zastosowaniu najpopularniejszej konstrukcji - zrębowej, deski leżały jedna na drugiej, a na narożnikach złączone były różnymi zacięciami, które w swej oryginalności przybierały kształt rybiego bądź jaskółczego ogona.

Zupełnie inaczej skonstruowana była wieża. Jej konstrukcja na każdym z czterech rogów wspierała się na wysokich słupach, które połączone były poprzecznymi i ukośnymi belkami, tzw. krzyżami i mieczami. Trzeba nadmienić, że w całej konstrukcji do łączenia belek nie używano gwoździ, a jedynie drewnianych kołków. Kościół nakrywano dachem gontowym (rodzaj drewnianej dachówki), na środku którego wznosiła się mała wieżyczka zwana sygnaturką. Dachy budowano wysokie i strome, aby zimą śnieg spadał z nich szybko i nie stanowił zagrożenia, np. zarwania dachu.

Kościół św. Jakuba Apostoła w Golinie powiat Konin,
uratowany przez wiernych przed wywiezieniem do skansenu

Kościoły na ziemi konińskiej odwiedzone
przez Klub Turystyczny PTTK w Koninie

Z materiałów archiwalnych wynika, że w ciągu tych dwudziestu lat członkowie klubu odwiedzili wszystkie drewniane kościoły, jakie znajdują się na ziemi konińskiej, a jest ich nie mało. Przybliżmy je sobie pokrótce.

W 1754 r. ks. Michał Włostowski, kanonik sieradzki i dziekan słupecki wystawił w Białkowie Kościelnym kościół drewniany, który 7 maja 1776 r. uległ spaleniu wraz z innymi budynkami kościelnymi. Na miejscu spalonego kościoła, w 1809 r. wystawiono nowy, również drewniany, o konstrukcji zrębowej, który istnieje do dnia dzisiejszego.

Borysławice Kościelne stanowiły niegdyś gniazdo rodziny Borysławskich, którzy wystawili tu kościół już prawdopodobnie w XIV wieku. Obecnie istniejący kościół ufundował w 1759 r. Antoni Gorzeński, stolnik poznański i miejscowy dziedzic, a fakt ten został odnotowany na belce tęczowej z krycyfiksem. W ołtarzu głównym znajduje się płaskorzeźba wyobrażająca ucieczkę Świętej Rodziny do Egiptu, którą prawdopodobnie w 1640 r. przeniesiono z Kłodawy. Autorem ciekawej polichromii jest Wincenty Strubiński.

Istniejący w miejscowości Brudzewo drewniany kościół zbudowany został w 1826 r. z fundacji Józefa Mikorskiego. Budowla konstrukcji zrębowej, kryta gontem, w ołtarzu głównym obraz Matki Bożej pochodzący z 1420 r. Na szczególną uwagę zasługuje późnogotycka chrzcielnica w kształcie kielicha przykrytego barokową przykrywą.

Z przełomu XVI/XVII wieku pochodzi drewniany kościółek wzniesiony w miejscowości Chodów leżącej 7 km na wschód od Kłodawy. Wewnątrz stara kropielnica z piaskowca. Dębno Królewskie, zwane także Proboszczowskim posiada drewniany kościół, którego powstanie datuje się na rok 1766. Jednakże trudno dziś ustalić, czy data ta wskazuje na powstanie nowej świątyni w miejscu starej, czy informuje o gruntownym remoncie istniejącej już świątyni. W kościele znajduje się kuty żyrandol, na którym widnieje data 1799 i litery FCM.

Pierwszy kościół w Dębach Szlacheckich istniał od XIV do XVIII wieku, kiedy to został rozebrany. Obecnie istniejący kościół powstał w roku 1756 z fundacji właściciela wsi Stanisława Zakrzewskiego. Kościół konstrukcji zrębowej, z drzewa modrzewiowego, zbudowany w formie krzyża. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z 1745 r.

Dęby Szlacheckie

Na południe od wsi Dobrów stoi drewniana kaplica. Została zbudowana w 1788 r. na miejscu, w którym według tradycji miała się znajdować pustelnia bł. Bogumiła. Wewnątrz kaplicy barokowy ołtarz i kamienny sarkofag bł. Bogumiła wykonany przez krakowskiego rzeźbiarza Antoniego Kurzawę.

Obecny kościół drewniany w Golinie został w latach 1765-67 dobudowany do istniejącej od 1696 r. murowanej kaplicy Matki Bożej. Kościół konstrukcji zrębowej podzielony jest wewnątrz profilowanymi słupami na trzy nawy. Uposażenie kościoła stanowią przedmioty liturgiczne i kultowe sięgające siedemnastego wieku, jak chociażby monstrancja z herbami Szeliga i Dołęga czy pochodzące z 1687 r. miedziane lawabo.

Wnętrze kościoła p.w. św Małgorzaty w Graboszewie

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Małgorzaty w Graboszewie został wzniesiony w pierwszej połowie XVI wieku. W wieku XVII dobudowano w części północnej kaplicę św. Izydora, której fundatorem był Krzysztof Marszewski. Przeważająca część wyposażenia kościoła jest w stylu barokowym. Jednakże do ciekawych zabytków należą: renesansowa ława kolatorska zdobiona malowidłami o motywach roślinnych i z herbami Korab, Zaręba, Poraj i Pomian, a także renesansowe epitafium rodziny Młodziejewskich, z krucyfiksem i klęczącą rodziną fundatora Wilibrorda Młodziejewskiego wykonane w roku 1584.

Kościół parafialny p.w. św Małgorzaty w Graboszewie
gm. Słupca powiat Strzałkowo

Kościół w Grzegorzewie datowany jest na rok 1776, a jego fundatorem był Jan Rachlewski. Kościół konstrukcji zrębowej, przykryty gontem został wzniesiony na miejscu poprzedniego, piętnastowiecznego kościoła. Wnętrze kościoła trójnawowe. W kościele znajduje się pięć barokowych ołtarzy, a najciekawszym zabytkiem jest późnogotycka chrzcielnica kamienna, w kształcie kielicha, bogato zdobiona.

Grzegorzewo powiat Koło

Kolejny obiekt budownictwa sakralnego znajduje się na cmentarzu w Kazimierzu Biskupim. Jest to mały kościółek pod wezwaniem św. Izaaka, jednego z Pięciu Braci Męczenników, przykryty gontem, wewnątrz którego mieszczą się trzy ołtarze, główny w stylu empirowym, boczne w barokowych.

Drewniany kościół stoi również na cmentarzu w Kłodawie. Wzniesiony został w roku 1557, pod wezwaniem św. Fabiana i św. Sebastiana. W latach 1844-1878 spełniał funkcję kościoła parafialnego. Wnętrze kościoła wykonane zostało w stylu rokokowym.

Kościół w Koszutach został wzniesiony w roku 1720, staraniem opata lądzkiego M. Łukomskiego. Został on jednak częściowo rozebrany przez Niemców w czasie II wojny światowej. Już w 1946 r. rozpoczęła się odbudowa kościoła, a budowniczowie wykorzystali częściowo materiał ocalony z wcześniej wspomnianej rozbiórki. Kościół jest jednonawowy, w ołtarzu znajduje się obraz Matki Bożej Rokitniańskiej z roku 1737. Godną uwagi jest gotycka rzeźba św. Małgorzaty, datowana na około 1480 r.

Fundatorem kościoła w Kowalewie był prymas Antoni Ostrowski, opat komendariusz lądzki. Kościół został wystawiony w roku 1784, na miejscu poprzedniego, a o fundatorze informuje herb Grzymała umieszczony nad portalem. Konstrukcja kościoła zrębowa, trójnawowy, na planie krzyża, z przylegającą trójkondygnacyjną wieżą. Wewnętrzne wyposażenie kościoła zdecydowanie barokowe.

Na miejscu starego, walącego się kościoła w Kucharach Kościelnych, wzniesiono w 1795 r. nowy, a przyczynił się do tego miejscowy proboszcz Michał Iwański. Kościół konstrukcji zrębowej, jednonawowy, jako chyba jedyny miał przylegający do nawy od strony południowej babiniec.

Kościół w Linówcu usytuowany jest na wzniesieniu, stanowiącym najprawdopodobniej relikt wczesnośredniowiecznego grodziska. Fundatorem tej budowli sakralnej o zrębowej konstrukcji był właściciel wsi Sebastian Cząstkowski (Cestkowski). Wnętrze kościoła jednonawowe kryje w sobie drewniany ołtarz o pięknej i unikatowej architekturze, z ludowym malowidłem przedstawiającym "Zaślubiny Najświętszej Maryi Panny".

Drewno posłużyło również za materiał do budowy kościoła w Lubstówku. Miało to miejsce w roku 1639, dzięki hojności archidiakona gnieźnieńskiego Aleksandra Głebockiego i Magdaleny z Krzyskich Głębockiej. Budynek o konstrukcji zrębowej nakryty jest dachem gontowym. Do ciekawszych zabytków w kościele należą miedzy innymi: tablica fundacyjna z 1639 r. i drzwi zdobione okuciami stylizowanymi w formie liści.

Do budowy kościoła w Malanowie w latach 1870-74 wykorzystano w dużej mierze materiał z rozebranego wcześniej starego kościoła stojącego w innym miejscu wsi. Kościół wybudowano z ofiar parafian i legatu ks. Melchiora Waligórskiego, kanonika włocławskiego. Wewnątrz mieszczą się trzy ołtarze.

Staraniem proboszcza Łukasza Żurawskiego około roku 1750 wzniesiony został drewniany kościół w Mąkolnie. Budynek jest jednonawowy, konstrukcji zrębowej. W ołtarzu głównym znajduje się łaskami słynący obraz Matki Bożej pochodzący z XVII wieku.

Na miejscu pierwotnie istniejącego kościoła w 1780 r. wystawiono drewniany kościół w wsi Młodojewo. Jak większość kościołów na ziemi konińskiej, konstrukcja świątyni młodojewskiej jest zrębowa i jednonawowa. Najcenniejszymi zabytkami są natomiast renesansowy tryptyk z lat 1581-1582 malowany na drewnie oraz kamienna kropielnica z XVI wieku. wartościowe są również późnogotyckie rzeźby: św. Anny, Chrystusa Frasobliwego, Chrystusa Zmartwychwstałego i św. Piotra.

Z fundacji dziedziczki orchowskiej Petroneli Mlickiej z Gałczyńskich zbudowano w Orchowie w latach 1789-92. Kościół powstał w miejscu poprzedniego, datowanego na 1369 r. Jest to świątynia drewniana, kryta gontem, o wystroju barokowym.

Współczesna rzeźba Józefa Kulczaka na kościele św. Jakuba w Golinie powiat Konin

Obecna świątynia w Ostrowie Kościelnym pochodzi z lat 1711-1718. Kościół jednonawowy, z kasetonowym stropem. W wystroju świątyni zdecydowanie przeważa styl barokowy, choć znaleźć możemy również przedmioty pochodzące z innych epok, jak na przykład późnogotycką rzeźbę św. Mikołaja, czy pochodzącą z tego samego okresu kamienną chrzcielnicę (1521 r.). W kościele znajduje się także płyta nagrobna Wincentego Langi z roku 1821. Jednonawowy kościół konstrukcji zrębowej znajduje się również w miejscowości Pieczew, a wzniesiony został w roku 1747. Jego rozbudowa nastąpiła w latach 1898-1899. W ołtarzu głównym obraz Matki Bożej, natomiast na zasłonie wizerunek św. Rozalii klęczącej przed Chrystusem, patronki kościoła. Kościół w Rzgowie datuje się na XVI wiek. Konstrukcja zrębowa, jednonawowa z dobudowaną w XVIII wieku wieżą, zawiera wewnątrz wiele cennych zabytków, jak chociażby rokokowe i barokowe ołtarze czy osiemnastowieczne ambona i chrzcielnica. Godna uwagi jest również polichromia znajdująca się w pomieszczeniu strychowym, obok organów.

Na południowym krańcu Słupcy stoi drewniany kościół pod wezwaniem św. Leonarda, wzniesiony w XVI wieku. W ołtarzu głównym znajduje się zabytkowy obraz patrona kościoła pochodzący z 1460 r. Oprócz tego poza wieloma cennymi elementami wystroju, w głównej mierze barokowymi, na uwagę zasługuje drewniana płyta nagrobna poświęcona zmarłemu w 1788 r. Jakubowi Bnińskiemu.

Dwa kilometry w kierunku południowo-wschodnim od centrum Sompolna, na starym cmentarzu stoi kapliczka pod wezwaniem św. Hieronima. Wybudował ją w 1732 r. ks. Stefan Kiełczyński. Z tego samego roku pochodzą również najcenniejsze zabytki znajdujące się wewnątrz: obraz patrona kościoła umieszczony w głównym ołtarzu i drewniana balustrada oddzielająca prezbiterium od nawy kaplicy.

Konstrukcję świątyni w Stawie określa się jako wiązarkową, a więc inną od dotychczas spotykanej - zrębowej. Kościół został zbudowany w roku 1780, a za najcenniejszy zabytek oprócz zachowanej polichromii barokowej i ołtarzy z tego samego okresu, uznać należy monstrancję z roku 1634, ufundowaną przez Andrzeja i Annę Młodziejewskich.

Siedemnastowiecznym rodowodem może poszczycić się kościół w Umieniu. Świątynia konstrukcji zrębowej ma jedną nawę. Ołtarz główny w stylu rokokowym, z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej. Antependium o charakterze rokokowym z herbem Korab.

Kościół św. Tekli w Wilczynie pierwotnie nosił wezwanie św. Krzyża i był świątynią przyszpitalną. Obecny zbudowany został w roku 1781, na miejscu poprzedniego, datowanego na rok 1460. We Wrąbczynkowskich Holendrach stoi poewangelicki kościół, którego powstanie datuje się na około 1890 r. Służył on miejscowym osadnikom niemieckim, jako miejsce spotkań liturgicznych.

Niezwykle ciekawym pod względem architektonicznym jest kościół w Wyszynie. Zbudowany z fundacji Rafała Gurowskiego, kasztelana przemęckiego, w roku 1782, ma konstrukcję zrębową, orientowaną na placu szesnastoboku. Wyposażenie kościoła jednolicie rokokowe, również ufundował Rafał Gurowski. Kościół bogato zdobiony.

Reasumując należałoby jeszcze zwrócić uwagę na zagrożenia, na jakie narażone są dziś drewniane kościoły, które odgrywają bardzo ważną rolę w całokształcie kultury architektonicznej i religijnej. W ostatnich czasach na terenie Polski wiele kościołów drewnianych uległo zniszczeniu, strawionych pożarami wywołanymi nieuwagą lub ludzką głupotą. Na ziemi konińskiej w roku 2000 pożar strawił drewniany kościół w Dobrosołowie. Kościół ten pochodził z XVI wieku, o czym świadczyła data wyryta na belce na strychu świątyni - 1540.

Innym czynnikiem stanowiącym zagrożenie dla małych kościółków jest rozwój wsi i związany z nim przyrost ludności, dla której stare wiejskie kościółki stają się za ciasne. Powstaje wobec tego potrzeba budowy nowej, większej i nowoczesnej świątyni, a na utrzymanie starej brakuje często pieniędzy, co prowadzi często do jej ruiny. Należałoby zadbać o takie świątynie, aby następne pokolenia nie musiały z książek i fotografii dowiadywać się, że na naszej ziemi istniały kiedyś takie skarby architektury, o które nasze pokolenie nie potrafiło zadbać i ich uszanować.

Na koniec warto zauważyć, że ilość obiektów sakralnych na ziemi konińskiej, wzbogacona innymi obiektami architektury drewnianej, takimi jak istniejące jeszcze wiatraki, np. w Ogorzelczynie, Budzisławiu Kościelnym, młyny wodne, np. w Golance, czy wreszcie drewniany spichrz w Kole i skansen w Gosławicach, pozwalają turystom zgromadzić punkty potrzebne do zdobycia uchwalonej w ubiegłym roku odznaki turystycznej "Szlakami architektury drewnianej" w stopniu brązowym.

Podsumowaniem niech będzie refleksja znanego publicysty Jana Urygi, który o swej fascynacji drewnianymi kościołami pisze tak: "Ile razy wstępuję do starego drewnianego kościoła, ogarnia mnie pewne wzruszenie, cofam się o wiele, wiele lat i widzę te minione pokolenia, które w tym czy innym kościele zanosiły modły, przystępowały do sakramentów świętych, wycierały swymi kolanami proste kamienne posadzki, realizując w nich swoją drogę do świętości. W takich świątyniach czas pozostawił swoje piętno, wszystko w nich przemawia do człowieka, prosty wystrój wnętrza, czasami naiwne obrazy i malowidła ścienne, rzeźby ludowych artystów, lecz wszystko to razem miało służyć uwielbieniu Boga Najwyższego (...). W starych drewnianych kościołach sprzed wieków wypowiedział się najdobitniej duch narodowej sztuki mistrzów i artystów, którzy w drzewie pokazali swój nieprzeciętny talent, komponowali w nim swe motywy i wzory, chwaląc tym jednocześnie Boga".

Piotr Gołdyn