Narciarstwo turystyczne jest sposobem spędzania wolnego czasu dla przyjemności. A przyjemność ta powstaje z ruchu na świeżym powietrzu, z krajoznawstwa, przyrodoznawstwa, z wykorzystania nart jako środka lokomocji do poruszania się w terenie.

Narciarstwo turystyczne
formą spędzania wolnego czasu w zimie

Sam ruch, osiągana prędkość oraz tor pokonywania przestrzeni nie stanowią konkurencji pomiędzy odbywającymi wycieczkę turystami czy grupami turystów. Zawody rozgrywane w ostatnich latach w konkurencjach zwanych "ski-touring", "ski alpinizm" czy "ski rally" są jedynie wyrazem odwiecznego dążenia człowieka do rywalizacji, lecz te konkurencje nie stanowią przedmiotu niniejszych rozważań. Cechą wyróżniającą ten rodzaj turystyki jest więc ruch przy użyciu własnych mięśni i to zarówno w górę, jak i w dół stoków. Narty umożliwiają pokonywanie odległości i różnicy wzniesień, a także przy sprawnym ich użyciu, dają radość ze zjazdu lub biegu w środowisku przyrodniczym w jego zimowej szacie. Dla odróżnienia pojęcia "turystyka narciarska" w znaczeniu - wyjazdów w tereny, gdzie znajdują się urządzenia wyciągowe i specjalnie przygotowane stoki do uprawiania narciarstwa zjazdowego lub przygotowane trasy dla narciarstwa biegowego, będziemy w dalszej części tego artykułu używać terminu "narciarstwo turystyczne". Ten rodzaj narciarstwa nie wymaga korzystania z urządzeń transportu pionowego, trasę narciarz wybiera sam, często w świeżo zapadłym śniegu. Wymagana jest doskonała orientacja w terenie oraz znajomość warunków zimowych i dobre przystosowanie się do nich. Krótko mówiąc, dla uprawiania tego typu narciarstwa wymagane są o wiele wyższe kwalifikacje niż od turysty przemierzającego szlaki turystyczne latem lub od narciarza cieszącego się rekreacją w pobliżu wyciągu.

"Weterani" szlaków narciarskich PTTK
Od lewej: E. Kołodziejczyk, Sł. Szymulański, W. Wądołowski

Czy więc jest narciarstwo turystyczne turystyką? Jest bez wątpienia. Czy jest w takim razie rekreacją? Także nią jest. Jest czymś w rodzaju "dwa w jednym". Moim zdaniem jest jednak czymś więcej, wymagającym "całego człowieka", przy czym zaangażowane są nie tylko wszelkie siły fizyczne, zmysły, ale i psychika. Spędzenie wolnego czasu w końcu tygodnia w sposób wymieniony wyżej daje nie tylko zadowolenie, ale i odnowę psychofizyczną organizmu turysty-narciarza. Narciarstwo turystyczne w przeciwieństwie do uprawiania sportu narciarskiego pozostawia sporo czasu i możliwości na interakcję narciarza z przyrodą w jej zimowej szacie oraz na umiarkowane, wszechstronne zaangażowanie wszystkich mięśni, systemu oddechowego oraz krążenia przez wzmożenie wysiłku fizycznego organizmu. Niebagatelną rolę spełnia w tych działaniach proces podchodzenia, tzn. pokonywania przestrzeni zarówno w kierunku poziomym, jak i pionowym z użyciem nart, aby następnie dokonać zjazdu. Znaczną rolę w uzyskaniu efektów wyżej opisanych spełnia prawidłowy dobór sprzętu narciarskiego dostosowanego do charakteru terenu wycieczkowania. Do uprawiania turystyki wysokogórskiej sprzęt ten jest bardziej specjalistyczny i wymaga od narciarza umiejętności korzystania z niego w sposób racjonalny.

Uprawianie narciarstwa wpływa na konstytucję psychofizyczną w sensie stałego i trwałego rozwoju systemu nerwowego i endokrynologicznego: organizm staje się zdolny do korzystnych dla niego zmian w szybkości i zmienności reakcji prostej i złożonej oraz przechodzenia od zwykłego poprzez umiarkowane do maksymalnego tempa ruchowego. W końcowym efekcie następuje poprawa psychofizycznej wydolności organizmu oraz poprawa samopoczucia. Zbawienny wpływ biegu narciarskiego na rehabilitację systemu krążenia zbadał i praktycznie stosował już w latach sześćdziesiątych XX w. amerykański lekarz i trener narciarski P. O. Astrand. Wyszedł z podstawowego założenia, że bieg narciarski ćwiczy wytrzymałość i harmonię ruchów. Jednocześnie nie obciąża on tak jak bieg terenowy (jogging) stawów i wiązadeł kończyn dolnych. Ćwiczenia wytrzymałościowe mają szczególne znaczenie, ponieważ stopniowo obciążają mięśnie tak, aby mogły one pokryć zapotrzebowanie na tlen, wykorzystując jego zawartość we krwi. Tlenowe ćwiczenia wytrzymałościowe polepszają ukrwienie, poprawiają zaopatrzenie w tlen i wpływają na zwiększenie pojemności płuc. Rezerwy wydolnościowe układu krążenia stają się większe przede wszystkim wtedy, gdy na przemian napięcie i odprężenie obciążają dynamicznie kilka grup mięśni równocześnie.

Poprzez uprawianie narciarstwa turystycznego w nieskażonej przyrodzie górskiej, w terenach o niewielkim nasileniu ruchu turystycznego, możliwe jest osiągnięcie pozytywnych efektów rozwoju lub odnowy, o których wspomniano wyżej. Wycieczkowanie w odpowiednio dobranym gronie uczestników może spotęgować efekt pozytywnego oddziaływania na psychikę narciarza. W dodatku funkcje poznawcze turystyki narciarskiej wpływają na rozwój intelektualny.

Bardzo specyficznym rodzajem narciarstwa turystycznego jest wysokogórska turystyka narciarska, uprawiana w środowisku gór wysokich lub mających charakter wysokogórski, pomimo niezbyt dużych wysokości bezwzględnych. Z zasady ten rodzaj narciarstwa nie wymaga użycia różnego rodzaju kolei linowych, wyciągów i innych urządzeń pomocniczych. W bardziej rozległych masywach górskich tego rodzaju urządzenia są jednak przydatne dla dostania się w możliwie krótkim czasie w "serce gór". Jednakże w tak niewielkim obszarze, jaki zajmują Tatry, poruszanie się za pomocą siły własnych mięśni jest nie tylko możliwe, ale i celowe.

Komisja Turystyki Narciarskiej Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Turystyczno- Krajoznawczego jest ciałem doradczym w sprawach organizacji ruchu turystycznego, przebiegu i zagospodarowania szlaków oraz turystycznych tras zjazdowych narciarskich, zdobywania różnorodnych odznak narciarskich PTTK oraz szkolenia kadry programowej. Narciarska kadra programowa składa się z przodowników turystyki narciarskiej i instruktorów turystyki narciarskiej. Przodownikiem może zostać zaawansowany turysta narciarz po odpowiednim przeszkoleniu, który uzyskawszy ten stopień będzie powołany do organizowania i przeprowadzania wycieczek i lokalnych imprez (zloty, rajdy) w terenach, na jakie uzyska uprawnienia. Instruktorzy są wykładowcami na kursach różnych stopni oraz prowadzą imprezy o charakterze ogólnopolskim, które wymagają od prowadzących szczególnie wysokich kwalifikacji zarówno turystycznych, jak i narciarskich.

W połowie grudnia 2001 r. w schronisku na Kalatówkach odbyła się Krajowa Narada Aktywu Narciarskiego PTTK, która dokonała podsumowania działalności KTN ZG PTTK w ubiegłej kadencji oraz wypracowała kierunki działania na najbliższą przyszłość. Do najważniejszych zadań będzie należało utrzymanie stanu posiadania szlaków narciarskich w górach, pomimo "wysychania" źródeł ich finansowania. Dla zintensyfikowania naszych PTTK-owskich wartości wypracowanych przez lata działalności, a mianowicie systemu zdobywania odznak narciarskich, należy uporządkować i poprawić istniejący regulamin odznak narciarskich PTTK oraz zapewnić zaopatrzenie punktów sprzedaży we wszystkie rodzaje tych odznak. Nie bez znaczenia dla zorganizowanej działalności w narciarstwie turystycznym ma nasilanie się ograniczeń i zakazów uprawiania tej gałęzi turystyki przede wszystkim w górach o wysokości ponad 1000 m n.p.m. Pierwsze zakazy zastosowały dyrekcje parków narodowych w górach, choć te są zróżnicowane i nie zawsze dotkliwe. Dotkliwy jest natomiast zakaz prowadzenia wycieczek i imprez narciarstwa turystycznego w górach przez wykwalifikowaną kadrę programową PTTK w świetle obowiązujących aktów prawnych. Trzeba wyraźnie wyartykułować w tym miejscu, że kadra programowa: przodownicy turystyki narciarskiej i instruktorzy turystyki narciarskiej PTTK działają w chwili obecnej całkowicie nielegalnie. Akty prawne (głównie Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów RP) mnożą się w tempie godnym innej sprawy, i to chyba całkowicie bez wiedzy i zaangażowania PTTK.* Innym zagadnieniem poruszanym przez KNAN jest wypracowanie własnego "kanonu" szkolenia w narciarstwie turystycznym, który nie byłby jedynie kopią programu szkolenia PZN, nic nie ujmując ani temu programowi ani samemu Polskiemu Związkowi Narciarskiemu. Krajowa Narada Aktywu Narciarskiego wybrała nowy, "odchudzony" do 9 członków skład Komisji Turystyki Narciarskiej ZG PTTK, który będzie odpowiedzialny za realizację uchwał ostatniego KNAN-u.

Nie będzie chyba od rzeczy, jeśli w tym miejscu wymienię kilku zasłużonych działaczy narciarstwa turystycznego, którzy przyczynili się do jego rozwoju w ostatnich dziesięcioleciach, a obecnie odeszli z pracy w KTN ZG PTTK. Są to: Zbigniew Siudak, któremu KNAN powierzył godność Honorowego Przewodniczącego KTN ZG PTTK, Jerzy Karpiński, twórca systemu szkoleniowego w narciarstwie turystycznym, Jan Ozaist wieloletni komandor Tatrzańskiego Rajdu Wysokogórskiego odbywanego na nartach, Stanisław Szymulański - nestor Rajdu Tatrzańskiego (corocznie bierze w nim udział, pomimo "słusznego" wieku), Jan Kantyka - wieloletni działacz w dziedzinie utrzymania narciarskich szlaków turystycznych.

Zdecydowana większość imprez narciarskich w górach odbywa się na terenach administrowanych przez parki narodowe. Wynika stąd już wieloletnia współpraca z dyrekcjami tych parków. Tatry, jako jedyna w Polsce grupa górska o charakterze, klimacie i pokrywie śnieżnej zbliżona do Alp, są obiektem szczególnego zainteresowania turystów narciarzy o kwalifikacjach wysokogórskich. Za zgodą dyrekcji TPN odbywają się tu więc szkolenia, połączone ze Zlotem Przodowników Turystyki Narciarskiej (zazwyczaj ma to miejsce na początku sezonu narciarskiego) oraz "sztandarowa" impreza KTN ZG PTTK - Wysokogórski Rajd Narciarski PTTK, który odbędzie się w tym roku już po raz 47. Zarówno turyści uprawiający narciarstwo wysokogórskie, jak i dyrekcja TPN, dążą do zachowania wysokich walorów przyrodniczych Tatr w zimie. W tej dziedzinie nie występuje żaden konflikt interesów i dążeń. Dyrekcja parku informuje na bieżąco, m.in. poprzez Internet o warunkach panujących na szlakach, zamieszczając ciekawostki przyrodnicze. Wydanie mapy TPN "Tatry - zima", z zaznaczonymi szlakami narciarskim o długości około 190 km, pozwala na korzystanie z tych szlaków przez turystów indywidualnych. Trzeba podkreślić z całym naciskiem, że turystyka narciarska, polegająca na wędrowaniu po znakowanych szlakach, przebiegających po terenach nie podlegających szczególnej ochronie, w niczym nie narusza spokoju przyrody w zimie. Grupy wędrujące są z natury nieliczne, a częstotliwość ich pobytu na poszczególnych odcinkach szlaku narciarskiego jest niewielka. To samo dotyczy uczestnictwa w imprezie pod nazwą "Rajd Tatrzański". W ostatnich latach liczba uczestników nie przekracza 100 osób rozrzuconych na terenie całych Tatr (mniej więcej połowa wędruje po stronie słowackiej) w grupach kilkunastoosobowych. Turyści wysokogórscy nie stwarzają więc zagrożenia ani dla przyrody, ani dla samych siebie (chodzi o nieprzekraczanie obciążenia stoków w trakcie wędrówki i tym samym niestwarzania niebezpieczeństwa wywołania lawiny). Niejednokrotnie propagowany przez dyrekcję TPN model uprawiania turystyki poza nadmiernie obciążonymi terenami zjazdowymi przy kolejkach i wyciągach narciarskich jest w praktyce realizowany w PTTK "od zawsze".

Oprócz wielu lokalnych rajdów narciarskich organizowanych przez oddziały PTTK, istnieją tradycyjne rajdy wieloetapowe o zasięgu ogólnopolskim, które organizowane są przez oddziałowe KTN lub kluby narciarskie w porozumieniu i przy współpracy KTN ZG PTTK. Są to: rajd narciarski "Wędrówki Północy" organizowany przez Oddział PTTK w Suwałkach - największa, nizinna impreza narciarska, odbywająca się na terenie Mazur garbatych na przełomie stycznia i lutego; rajd karkonoski - "rówieśnik" rajdu tatrzańskiego odbywający się wiosną w Karkonoszach po obu stronach granicy polsko-czeskiej, organizowany przez OKTN z Jeleniej Góry; rajd "Sudety" odbywający się na nartach "śladowych" w różnych grupach górskich Sudetów, organizowany przez Klub Narciarski "Psie Pole" z Wrocławia, czy rajd po Jurze odbywający się w styczniu każdego roku na nartach "śladowych", organizowany przez Klub Narciarski "Ostańce" z Zawiercia.

Komisja Turystyki Narciarskiej ZG PTTK utrzymuje żywe kontakty z turystami-narciarzami za granicą. Do najbardziej zażyłych należą więzi z kolegami zza południowej granicy, Słowakami z Klubu Słowackich Turystów i Czechami z Klubu Czeskich Turystów. Obie organizacje wraz z KTN PTTK organizują przemiennie, co dwa lata, wspólne imprezy. Pierwsza to międzynarodowe seminarium nt. turystyki narciarskiej. Pomysłodawcami i pierwszymi organizatorami byli Czesi, zrzeszeni wówczas w ČSTV. Do tej pory odbyło się 13 takich spotkań, polegających na wymianie doświadczeń w dziedzinie wychowania, szkolenia, ochrony zimowej przyrody, bezpieczeństwa w turystyce narciarskiej, zdobywania odznak narciarskich itp. W pracach Międzynarodowego Seminarium PTTK zawsze miało rolę czynnego uczestnika i organizatora, dotychczas organizowaliśmy trzy takie spotkania i również w przyszłym roku czeka nas organizacja kolejnego, XIV Międzynarodowego Seminarium. Przez wiele lat uczestniczyli w tych seminariach koledzy z Bułgarii i byłego NRD, sporadycznie brali udział koledzy z Finlandii, Słowenii, Węgier i Austrii. Po rozpadzie "systemu socjalistycznego" w Europie przestali brać udział w seminariach Bułgarzy i Niemcy z NRD. Próba przyciągnięcia innych organizacji niemieckich (np. Naturfreunde) dotychczas nie powiodła się.

Kolejną, wspólnie organizowaną imprezą, raczej "masową", jest Międzynarodowy Zlot Turystów Zimowych. Tradycja takich zlotów jest szczególnie silna na Słowacji, gdzie brało w nich udział nawet po kilka tysięcy uczestników. Czesi urządzali mniej liczne zloty, ale obie grupy narodowe brały udział w wielotysięcznych, "spartakiadowych" zlotach turystycznych w Czechosłowacji. Po rozpadzie tej ostatniej, nostalgia za spotkaniami turystów obu narodów wyraziła się w podpisaniu porozumienia o organizacji międzynarodowych zlotów poszerzonych o turystów z Polski. Partnerem KCzT i KST jest KTN ZG PTTK. Dotychczas odbyły się dwa takie zloty: I MZZT w Czadcy (Słowacja) z udziałem ok. 1300 uczestników w 2000 r. oraz II MZZT w Jesenikach (Czechy) z udziałem ok. 1000 uczestników. W obu imprezach PTTK reprezentowało po ok. 100 turystów. W roku 2004 PTTK będzie organizatorem i gospodarzem kolejnego III Międzynarodowego Zlotu Turystów Zimowych. Zloty te zgodnie z porozumieniem mają odbywać się w pobliżu styku granic trzech państw: Czech, Polski i Słowacji, stąd lokalizacja zlotu w Polsce w okolicach Bielska-Białej i Żywca i na działaczy z tych oddziałów PTTK spadnie trud i odpowiedzialność za organizację tej międzynarodowej imprezy. Oczywiście w tym dziele nie pozostaną pozostawieni samym sobie, Zarząd Główny PTTK na pewno udzieli wszelkiej, możliwej pomocy!

Wojciech Biedrzycki