Z historii turystyki górskiej

Różne są przyczyny wędrowania po górach. U jednych (zwłaszcza młodszych) to chęć sportowej rywalizacji z czasem i towarzyszami, wola pokonania własnej słabości, czy uzyskanie rekordu przejścia. Inni cieszą się z obcowania z przyrodą. Wreszcie nie bez znaczenia jest możliwość spędzenia czasu w gronie przyjaciół o wspólnych zainteresowaniach.

Wśród wielu atrakcji w czasie tych wędrówek spotykamy się z pewnego rodzaju fenomenem. Są to prowadzone przez Podkomisję Kultury i Historii Turystyki Górskiej Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK ośrodki muzealne. Niezwykłe jest tu właściwie wszystko: powstanie już w 1966 roku idei sformułowanej i wprowadzonej do życia przez Edwarda Moskałę, społeczny charakter prac związanych z budową, wyposażeniem i eksploatacją ośrodków, czy wreszcie powstanie całej grupy ludzi z oddaniem zajmujących się badaniem historii i tradycji poszczególnych rejonów górskich oraz gromadzeniem i eksponowaniem materialnych pamiątek. Ośrodki stanowią istotny element działalności kulturotwórczej PTTK. W ich ramach prowadzone są prace terenowe i archiwalne mające za zadanie uchronienie przed zniszczeniem i zapomnieniem elementów historii turystyki i pamiątek regionalnych. Zajmują się historią Polski w tym zapomnianym często aspekcie, jakim jest historia turystyki. Prowadzone prace owocują ekspozycjami, wydawnictwami, pozyskanymi archiwaliami i materialnymi pamiątkami. Prace te, w wielu przypadkach pionierskie, mają niejednokrotnie charakter badań naukowych trudnych do zlekceważenia, a ich wyniki stanowią nieraz jedyne źródło informacji o niektórych elementach historii turystyki (np. w przypadku badań związanych z działalnością działaczy turystycznych na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej).

W pracy ośrodków uwidacznia się dążenie PTTK do wprowadzenia do działalności turystycznej humanistycznego i edukacyjnego charakteru poprzez ukazywanie odnajdywanych w historii preferowanych wzorców postępowania. Uczą one nie tylko prawidłowego podejścia do turystyki górskiej, uczą historii Polski, uczą umiłowania tradycji i regionu -- pozwalają zrozumieć zwiedzającemu trudne do powiązania relacje między tymi elementami -- uczą patriotyzmu.

Co najważniejsze, działalność ośrodków spotyka się ze znacznym społecznym zainteresowaniem. Według szacunkowych obliczeń np. w sezonie 2000 ośrodki zwiedziło (mimo często sezonowego charakteru udostępniania) ok. 16 000 zwiedzających. Należy tu dodać, że w wielu przypadkach zwiedzanie nie polegało na przejściu w pobliżu ekspozycji. Ambicją poszczególnych kustoszy jest bowiem organizacja kwalifikowanej obsługi ośrodków, która stara się przybliżyć zwiedzającym ekspozycję i poruszane w niej zagadnienia.

Bardzo ważna rola ośrodków dla zachowania tradycji ruchu turystycznego jest doceniana nie tylko przez władze PTTK, lecz również przez bezpośrednio zarządzających bazą noclegową prezesów spółek towarzystwa z siedzibami w Nowym Sączu i Sanoku. Dzięki ich pomocy mogą one funkcjonować.

Zapraszamy do następujących ośrodków od kierunku zachodniego w polskich Karpatach poczynając.

Beskid Śląski. Baraniogórski Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej Na Przysłopie "U źródeł Wisły"

Od 1989 roku Podkomisja Kultury i Historii Turystyki Górskiej KTG ZG PTTK rozpoczęła zagospodarowanie budynku gospodarczego starego schroniska, który pozostał w pobliżu nowo wybudowanego obiektu. W krótkim czasie zostały połączone dwie inicjatywy realizowane w okolicy Baraniej Góry. Do prac nad rozbudową ośrodka zgłosiła się grupa przewodników beskidzkich z Oddziału Miejskiego PTTK z Katowic, która właśnie ukończyła budowę wieży widokowej na szczycie Baraniej Góry. Efekty pracy tego zespołu przyniosły w krótkim czasie niezwykłe wyniki. Dzisiaj wspaniale odremontowany, efektowny ośrodek zaprasza do zwiedzania bogatej ekspozycji umieszczonej w trzech salach.

W pierwszej zgromadzone są najstarsze dokumenty związane z rozwojem turystyki w Beskidzie Śląskim. Są pamiątki związane z historią oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (górnośląskiego, bielskiego, bialskiego, cieszyńskiego), działalności turystycznej Polaków na Zaolziu, poświęcone działalności Beskidenverein, stare przewodniki, zdjęcia, widokówki i mapy. Wśród licznych pamiątek dotyczących zagospodarowania turystycznego są dwa emblematy, które wisiały na schroniskach Oddziału Górnośląskiego PTT.

W drugiej izbie ukazano wydawnictwa turystyczne, dokumenty związane z rozwojem narciarstwa w Beskidzie Śląskim, kolekcję nart z okresu międzywojennego, księgi pamiątkowe schronisk oraz przedstawiono przykłady folkloru z Beskidu Śląskiego, w tym odzież, sprzęt gospodarski i pasterski.

Trzecia izba eksponuje pamiątki związane ze współczesnym ruchem turystycznym, pokazane są tu również plansze obrazujące zagospodarowanie turystyczne Beskidu Śląskiego oraz przedstawia inne ośrodki w Karpatach.

Ośrodek współpracuje z nadleśnictwem -- efektem tej współpracy jest ścieżka dydaktycznoprzyrodnicza w dolinie Czarnej Wisełki.

Dojście: od parkingu dla samochodów przy ujściu Czarnej Wisełki do jeziora u zbiegu Białej i Czarnej Wisełki (źródła Wisły) czarnym szlakiem turystycznym, malowniczą doliną, bez uciążliwych podejść ok. 1˝ godz. marszu w stronę schroniska PTTK (ok. 900 m n.p.m.). Od ośrodka ok. ľ godz. marszu na szczyt Baraniej Góry (1220 m n.p.m.).

Beskid Żywiecki. Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Markowych Szczawinach

Najstarszy ośrodek muzealny został otwarty w 1966 roku na polanie górskiej Markowe Szczawiny na zboczach Babiej Góry. Dawniejsza szopka gospodarcza, po remoncie przybrała wygląd miniatury pierwotnej bryły pobliskiego schroniska PTTK. Jest to najstarsze zachowane schronisko w Beskidach, wspaniale wkomponowane w otoczenie, w którego bryle tkwi do dzisiaj pierwszy obiekt zbudowany przez Hugona Zapałowicza w 1906 roku. W pierwszej grupie tematycznej ekspozycji pokazano zdjęcia osób najbardziej zasłużonych dla rozwoju turystyki w regionie (Wiktor Fucik, Jan Ficek, Walery Goetel, Mieczysław Mączyński, Władysław Midowicz, Kazimierz Sosnowski, Hugo Zapałowicz). Największą uwagę poświęcono Hugonowi Zapałowiczowi i Kazimierzowi Sosnowskiemu.

Cenne pamiątki obrazujące działalność, podarowane przez rodzinę Zapałowicza są prawdziwą ozdobą muzeum. Równie interesujące są podarowane przez wdowę po Kazimierzu Sosnowskim pamiątki po znakomitym znawcy Beskidów i autorze pierwszego kompletnego przewodnika po Beskidach (Przewodnik po Beskidzie Zachodnim). Wśród nich korespondencja z Emilem Zegadłowiczem, Walerym Gadowskim, Kornelem Makuszyńskim, rękopis wspomnianego przewodnika, również legitymacja członka Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W następnej grupie tematycznej ukazano dokumenty związane z budową schroniska PTT na Markowych Szczawinach, w tym zdjęcia z otwarcia, poszczególne etapy rozbudowy i przebieg eksploatacji. W znaczącym punkcie ekspozycji przedstawiony jest spór o znakowanie ścieżek turystycznych i dostęp do schronisk, jakie w okresie międzywojennym toczyły między sobą Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oraz niemiecki Beskiden- verein. Ciekawym elementem ekspozycji są dokumenty obrazujące działający na tym terenie Oddział Babiogórski PTTK z Żywca, który swoją tradycją sięga do historii powstałego w 1905 roku oddziału PTT. Ciekawość zwiedzających budzi zestaw figurek przyodzianych w stroje turystyczne z różnych okresów eksploracji. Całość ekspozycji uzupełniają liczne zdjęcia i pocztówki z różnych okresów związane z pobliskim obszarem (Zawoja, Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy, schronisko na Markowych Szczawinach).

Pierwszy historycznie obiekt muzealny stał się stałym punktem programu wycieczek na Babią Górę i jest nieodłącznym elementem Markowych Szczawin.

Dojście: ośrodek leży w najwyższych partiach Beskidu Wysokiego, w masywie Babiej Góry (1725 m n.p.m) tuż przy schronisku PTTK im. dr. Hugona Zapałowicza na wysokości ok. 1180 m n.p.m. na terenie Babiogórskigo Parku Narodowego (wstęp na teren BPN płatny). Drogi dojścia są różne. Dla zmotoryzowanych najkrótsze to wyjazd samochodem z Zawoi lub Orawy na Przełęcz Krowiarki (ok. 980 m n.p.m.) -- parking płatny, skąd kilku- kilometrowym spacerem (tzw. Górnym Płajem) przy niewielkiej różnicy poziomów w nieuciążliwy sposób, w ciągu 1˝ godz. osiągamy schronisko.

Mało kto wie, że prócz powszechnie znanego skansenu budownictwa orawskiego niedaleko Przełęczy Krowiarki, w niedalekiej odległości od ośrodka, u podnóża Babiej Góry w Zawoi Markowej (niedaleko od Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego) znajduje się prowadzony przez Oddział Suski PTTK skansen budownictwa ludowego z okolic Zawoi, tzw. Chata Kudzi.

Gorce. Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Turbaczu

Ośrodek to budynek z roku 1980 na podmurówce z kamieni w stylu budownictwa gorczańskiego. Jest położony w bezpośrednim sąsiedztwie schroniska PTTK im. Władysława Orkana w odległości 15 minut spaceru od najwyższego szczytu Gorców -- Turbacza (schronisko 1260 m n.p.m., szczyt 1310 m n.p.m.) Ośrodek ma dwie salki, w których głównie eksponuje się historię schronisk karpackich. Na unikatowych fotografiach zaprezentowano tu ponad 40 nieistniejących obiektów, przedstawiono również inne dokumentacyjne pamiątki z ich budowy i eksploatacji.

Szczególne znaczenie położono w ukazaniu losów schroniska na Turbaczu, jest to bowiem już trzeci obiekt PTT/ PTTK w okolicach szczytu Turbacza (w tym drugi w tym samym miejscu). Pierwszy obiekt na Polanie Wiesielakówka został spalony w 1933 roku, drugi, z bujną historią wojenną -- spłonął podczas potyczki oddziałów partyzanckich z Niemcami w 1943 roku.

W ośrodku przedstawiono również istniejące schroniska górskie wg geografii ich położenia, także pozostałe ośrodki kultury historii turystyki górskiej. Swoje miejsce znalazła tu ekspozycja o działalności Władysława Orkana, piewcy Podhala i patrona schroniska. Oddzielne plansze obrazują bogate wydarzenia II wojny światowej na tym obszarze, inne zagospodarowanie turystyczne Gorców i sieć szlaków turystycznych.

Dojście: jak na Turbacz na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego. Najważniejszym punktem wyjściowym jest Nowy Targ, skąd szlakiem turystycznym z Kowańca ok. 3˝  godz. -- również z innych miejscowości u podnóża Turbacza (Koninki, Łopuszna, Waksmund, Obidowa).

Pieniny. Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej w Pieninach Ośrodek już od 1986 roku zaprasza turystów zwiedzających Szczawnicę. Bogata ekspozycja obrazuje dzieje turystyki pienińskiej, flisactwa, historię Oddziału Pienińskiego PTT i PTTK oraz Oddziału PTTK w Krościenku, ukazuje ludzi turystyki tego regionu. Szczególne miejsce zajmuje tu "Księga Uchwał Walnych Zgromadzeń i Zarządu Oddziału Pienińskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego za lata 1893 do 1933". Oddział ten szczyci się tym, że jest najstarszym istniejącym nieprzerwanie od 1893 roku oddziałem TT, PTT, PTTK (powstałe w 1876 roku w Stanisławowie i w Kołomyi oraz w 1883 roku we Lwowie nie przetrwały II wojny).

O intensywnej działalności turystycznej świadczą zachowane pamiątki np. z wczesnego okresu znakowania żeliwna tablica "Na Czertezik" czy wiszący w izbie klucz będący jedyną pamiątką po nieistniejącym schronisku im. Henryka Sienkiewicza. Wśród oryginalnych dokumentów list Leopolda Świerza, ówczesnego sekretarza TT pisany do Prezesa Oddziału Pienińskiego Władysława Ściborowskiego, w pobliżu legitymacja TT z 1899 roku z widokiem pienińskim oraz barwna litografia Józefa Szalaya firmy wiedeńskiej Loeillota przedstawiająca Sokolicę od Potoku Pienińskiego. Wśród gablot również poświęcone historii znakowania szlaków turystycznych, informacje o schroniskach turystycznych (od pierwszych im. Zyblikiewicza, H. Sienkiewicza, W. Pola, na Piaskach -- aż po Orlicę i Bereśnik), również historii poznania Pienin. Ciekawostką są tutaj pamiątki po Wincentym Kasprowiczu -- pustelniku pienińskim, znakującym szlaki turystyczne w Pieninach. W zbiorach przedstawiono również fotokopie rysunków litograficznych z Pienin autorstwa Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego z lat 1845-1855.

Zbiory uzupełniają liczne zdjęcia wypraw turystycznych w Pieniny (np. z udziałem Mieczysława Orłowicza), pełne czaru poprzednich epok, także publikacje i mapy o wartości antykwarycznej.

Cechą wyróżniającą ten ośrodek od innych jest niezwykle bogato rozwinięta działalność badawcza, jak również powstałe w jej wyniku liczne wydawnictwa, głównie o charakterze popularnonaukowym.

Dojście: od dworca PKS w Szczawnicy wzdłuż Dunajca jak do schroniska PTTK Orlica, bezpośrednio w jego pobliżu.

Beskid Sądecki. Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Jaworzynie Krynickiej

Głównym tematem ekspozycji ośrodka jest historia turystyki górskiej w Beskidzie Sądeckim, w szczególności w rejonie krynickim. Wśród dokumentów są interesujące pamiątki obrazujące działalność Oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krynicy i w Nowym Sączu. Ukazano rozwój sieci górskich szlaków turystycznych oraz przegląd stosowanych w latach 1905-1970 tablic i drogowskazów w górach, historię schronisk górskich, rozwój turystyki kwalifikowanej i pamiątki związane z licznymi w tym terenie rajdami w postaci odznak i emblematów. Cennymi pamiątkami są książki pamiątkowe ze schronisk w tym regionie, w tym ze spalonego przez Niemców na kilka miesięcy przed wyzwoleniem w 1944 roku schroniska na Jaworzynie Krynickiej.

Organizatorzy ekspozycji duże znaczenie przywiązywali do pamiątek związanych z historią turystyki. Znajdujemy tu zbiór fotografii prezesów i działaczy wspomnianych powyżej oddziałów PTT, wśród nich Kazimierza Sosnowskiego, Feliksa Rapfa, Romana Nitrybita, Walerego Goetla, Juliana Zawadowskiego.

Istotnym elementem ekspozycji jest ukazanie bogatej literatury turystycznej dotyczącej regionu. Bogaty w wydarzenia okres II wojny światowej przedstawiono na tzw. tryptyku partyzanckim i mapie obrazującej główne akcje partyzanckie na ziemi sądeckiej.

Dojście: do schroniska PTTK (1100 m n.p.m.) im. Marszałka Józefa Piłsudskiego na Jaworzynie Krynickiej (1114 m n.p.m.) z Krynicy Doliny Czarnego Potoku ok. 1˝ godz., z Doliny Czarnego Potoku (parking płatny) możliwość wjazdu na szczyt kolejką gondolową.

Bieszczady. Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej w Ustrzykach Górnych

Najważniejszym elementem ośrodka jest izba wschodnia poświęcona historii turystyki w Karpatach Wschodnich do czasu wybuchu II wojny światowej. Jej zadaniem jest przedstawienie osiągnięć polskich organizacji turystycznych na Kresach Wschodnich w zagospodarowaniu obszarów górskich, ukazanie różnorodności działania i zainteresowań ich członków, a także wspaniałej przyrody Karpat. Za pomocą licznych plansz fotograficzno-tekstowych przedstawiono grupy górskie od Bieszczadów po Góry Czywczyńskie i Hryniawę. Wśród przedstawionych fotografów wymienić należy: Zygmunta Klemensiewicza, Adama Lenkiewicza, Włodzimierza i Romana Puchalskich, Tadeusza Dohnalika, Stanisława Bialikiewicza i Stanisława Jaroszyńskiego. Ukazują oni piękno przyrody, sposoby uprawiania turystyki letniej i zimowej, a także kajakowej, obiekty turystyczne i historię ich budowy, obiekty sakralne występujące na tym terenie oraz przykłady budownictwa ludowego. Znajdujemy tu również podstawowe informacje dotyczące Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Akademickiego Klubu Turystycznego, Karpackiego Towarzystwa Narciarzy. Obok plansz, w gablotach zaprezentowano przewodniki turystyczne, mapy, foldery i inne wydawnictwa związane z przedstawianymi regionami. Duże zainteresowanie budzi stale wzbogacany dział związany z Huculszczyzną. Wśród pamiątek najcenniejszą jest inkrustowana ciupaga podarowana gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu przez Hucułów z Żabiego. Następny dział przybliża działalność oddziałów PTT pracujących na tym terenie. W tym pomieszczeniu, na przykładzie Beniowej, zapoczątkowano ekspozycję związaną z przedstawianiem stanu zagospodarowania Bieszczad w obecnych granicach, lecz obrazującej stan przed II wojną światową.

W drugiej sali tworzona jest ekspozycja dotycząca rozwoju turystyki w Bieszczadach po drugiej wojnie światowej w obecnych granicach Polski. Ukazano tu wydawnictwa związane z regionem, pamiątki z rajdów turystycznych i akcji harcerskich oraz przedstawiającej rozwój bazy turystycznej. Osobne tematy to zdjęcia zachowanych pamiątek sakralnych Łemków i Bojków oraz pamiątki cmentarne po zamieszkujących licznie te tereny do II wojny światowej Żydów.

Dużym osiągnięciem ośrodka jest uzyskanie szerokiego społecznego kontaktu i zrozumienia społecznego dla ważnej roli zachowania i ukazania pamiątek związanych z Kresami.

Dojście: ośrodek położony jest w Ustrzykach Górnych, od strony wjazdu do miejscowości od Ustrzyk Dolnych, między schroniskiem PTTK a campingiem PTTK.

Ponieważ chcę aby, mimo postępującego zagospodarowania gór, często prowadzonego w sposób nieprzemyślany i dla środowiska naturalnego nieprzychylny, pozostał dla przyszłych pokoleń zapach prawdziwego ogniska i smak prawdziwej wędrówki, zapraszam turystów nie tylko na spotkanie z przyrodą, lecz również z przeszłością.

Jerzy Kapłon